روز یكشنبه 25 تیرماه مقامات عربستان سعودی با خصمانه خواندن مواضع اخیر روسیه در خصوص وضعیت حقوق بشر در عربستان، اظهارات روز پنجشنبه نماینده ارشد روسیه در حوزه حقوق بشر را نمود آشكار دخالت در امور داخلی عربستان سعودی قلمداد كردند.

**مجادلات لفظی مقامات سعودی و روس ها بر سر حوادث اخیر استان های شرقی عربستان

..............................................................................................................

'كنستانتین دولگوف' نمایند ارشد و مسوول حقوق بشر روسیه ، در بیانیه ای كه روز پنجشنبه 22 تیرماه جاری از سوی پایگاه اینترنتی وزارت امور خارجه روسیه منتشر شد با محكوم كردن برخورد شدید نیروهای امنیتی سعودی با معترضان استان های شیعه نشین شرقی كه منجر به قتل 2 نفر و زخمی شدن 20 تن از معترضان شده بود، نسبت به تحولات داخلی عربستان و نقض حقوق شهروندان معترض ابراز نگرانی شدید خود را اعلام داشت.

وی با خاطر نشان ساختن این مساله كه حوادث اخیر عربستان می تواند بر ثبات و سازش عمومی در جامعه مدنی این كشور تاثیر منفی بگذارد، ابراز امیدواری كرده بود كه مقامات ریاض تدابیر لازم برای بهبودی اوضاع و جلوگیری از تكرار حوادث مشابه در استان های شرقی این كشور را اتخاذ كنند تا حقوق بشر در این مناطق در زمینه آزادی ابراز عقاید و برگزاری اجتماعات آرام تضمین شود.

رسانه های سعودی پیش از این اعلام كرده بودند كه كشته شدن دو تن از تظاهركنندگان شیعه در اعتراضات اخیر خیابانی این كشور توسط ضاربانی ناشناس صورت گرفته و نیروهای امنیتی هیج نقشی در كشتن و ضرب و شتم معترضان نداشته اند. این درحالی است كه دستگیری خشونت بار 'شیخ نمر النمر' روحانی و چهره برجسته شیعی عربستان و شلیك به وی از سوی نیروهای امنیتی سعودی موجب آغاز دور جدید اعتراضات شیعیان این كشور بوده است.

در برابر این اظهارات دولگوف، بیشتر رسانه های سعودی با پوشش دادن اعتراض و ناخرسندی حاكمان ریاض نسبت به آنچه دخالت در امور داخلی عربستان خوانده می شد، مواضع روسیه را خصمانه و در عین حال غیر منتظره توصیف كردند.

سعودی ها در واكنش به این موضع مسكو اعلام كرده اند كه روسیه نمی تواند با اقداماتی این چنینی كانون تمركز بین المللی را از حوادث سوریه به سمت برخی مسائل درونی عربستان منحرف سازد.

و اما تاكید رسانه ها و مقامات سعودی بر هم پیوندی مواضع وزارت امور خارجه روسیه با اختلافات ریاض و مسكو بر سر تحولات اخیر سوریه به اصلی ترین و برجسته ترین نقطه تعارض سیاست خارجی دو كشور در زمان حاضر اشاره دارد.

این در حالی است كه در سال های اخیر به جز یك مقطع كوتاه در اوایل دهه 90 میلادی همواره سردی و رخوت بر روابط ریاض و مسكو سایه گستر بوده و نقاط افتراق فراوانی در خصوص مسائل جهانی و منطقه ای روسیه و عربستان سعودی را در دو قطب متعارض قرار داده است.

** نگاهی به روابط روسیه و عربستان سعودی از گذشته تا كنون

..............................................................................

ریشه سردی و تعارض نهادینه شده در روابط مسكو وریاض را می توان در دهه های ابتدایی شكل گیری حكومت كمونیستی در روسیه زیر عنوان اتحاد جماهیر شوروی جستجو كرد تا جایی كه در سال 1938 میلادی (1317 ه. شمسی) روابط سیاسی دو كشور به طور كلی قطع شد.

در طول سال های جنگ سرد، شوروی بارها تمایل خود را به برقراری روابط گسترده با سعودی ها آشكار ساخت، اما ریاض كه سعی داشت در حلقه متحدان واشنگتن جایگاه خود را ارتقا دهد و تثبیت كند تمایلی به نزدیكی با مسكو از خود نشان نداد و تجربه شاه معدوم ایران (تلاش برای ایجاد توازن بین شرق و غرب در سال های پایانی حكومتش) را تكرار نكرد.

در این سال ها با وجود برخی نقطه نظرات مشترك بین مسكو و ریاض از جمله مواضع نزدیك در خصوص منازعه اعراب و اسراییل در طرفداری نسبی از فلسطینی ها و همچنین حمایت از حكومت بعثی عراق در جنگ تحمیلی علیه ایران، اختلافات دو كشور بسیار پرشمارتر و جدی تر از میزانی بود كه به برقراری دوباره روابط بیانجامد.

حمایت از رژیم های ماركسیستی خاورمیانه و شمال آفریقا همچون عراق، یمن جنوبی و اتیوپی، پشتیبانی از جنبش ها و گروه های چپ گرای مخالف حكومت های محافظه كار منطقه و اشغال افغانستان توسط ارتش سرخ از جمله اصلی ترین نمودهای اصطكاك منافع دو كشور در سال های منتهی به فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بود.

با پایان جنگ سرد، حمایت روسیه از قطعنامه های شورای امنیت در زمینه لزوم عقب نشینی نیروهای متجاوز عراق به كویت نشان داد كه سیاست های مسكو در خصوص تحولات جهانی نسبت به دوران پیش از فروپاشی شوروی دچار دگرگونی شده و این امر به گشوده شدن دریچه های بسته روابط مسكو با دیگر كشورهای وابسته به بلوك غرب منجر شد.

در این پیوند ریاض در ازای حمایت تلویحی حكومت روسیه از آزادی مذهبی مسلمانان این كشور، سرمایه ای 5/2 میلیارد دلاری را در اختیار اقتصاد بحران زده روسیه قرار داد و روابط سیاسی كه 'استالین' در نزدیك به 50 سال پیش از هم گسسته بود بین دو كشور دوباره برقرار گشت.

و اما چشم اندازهای موجود در خصوص حركت دو كشور به سمت برقراری روابطی عادی و همكاری های دو جانبه كه در اوایل دهه 90 میلادی پدیدار شده بود به سرعت محو شد. روس ها كه در وضعیت بحران زده اقتصاد پس از فروپاشی شوروی به سرمایه های كلان سعودی ها چشم دوخته بودند با بی میلی آنان نسبت به سرمایه گذاری جدی در قلمرو روسیه، از حاكمان ریاض ناامید شدند.

همچنین بازگشت روسیه به دوران اوج فروش تسلیحات و برقراری روابط نظامی و تكنولوژیك بین مسكو و رقبای منطقه ای ریاض بر سردی روابط دو كشور افزود. این در حالی بود كه در تعاملات تجاری و نظامی عربستان كشورهای غربی و به خصوص آمریكا همچنان مورد توجه حاكمان سعودی بودند.

** مولفه های تقابل بین ریاض و مسكو در سال های اخیر

......................................................................

همان گونه كه اشاره شد عنصر سرمایه گذاری و تجارت خارجی به یكی از مهمترین زمینه های سردی مجدد روابط روسیه و عربستان سعودی بدل شد. همچنین برقرای روابط گسترده نظامی بین روسیه با كشورهایی نظیر ایران موجب شد تا مسكو و ریاض بیش از پیش از هم فاصله بگیرند.

علاوه بر این در سال های اخیر موضوع گسترش همكاری های نظامی بین مسكو و تل آویو و فروش تسلیحات روسی به اسراییل بهانه ای برای بدبینی بیشتر حاكمان سعودی نسبت به كنش گری منطقه ای روسیه بوده است.

با توجه به حمایت های گسترده سعودی ها از اسلام گرایان افراطی در نقاط مختلف منطقه و حتی جهان، روس ها در سال های گذشته همواره ارتباط و پشتیبانی مالی سعودی ها از گروه های معارض همچون جنگجویان 'چچن' را در زمره یكی از مهمترین تهدیدهای امنیتی در خارج از مرزهای روسیه قرار داده و از سیاست های این چنینی ریاض در حمایت از افراط گرایی مذهبی بشدت انتقاد كرده اند.

در كنار آنچه گفته شد اقتصاد انرژی نیز یكی از مهمترین حوزه های تعارض منافع دو طرف در سال های اخیر بوده است. در سال های گذشته روسیه با توجه به منابع عظیم نفت و گاز بزرگترین تولید كننده انرژی و عربستان سعودی بزرگترین صادر كننده نفت بوده كه این مساله به خودی خود رقابتی اقتصادی بین ریاض و عربستان در فروش و بازاریابی حامل های انرژی به وجود آورده است.

و اما مهمتر از این رقابت اقتصادی، نگاه سیاسی به مساله عرضه، صادرات و فروش نفت در جهان بوده است. از زاویه دید روس ها، عربستان در ماه های اخیر و در پی اوج گرفتن تحریم های نفتی علیه ایران، با افزودن بر میزان تولید تنها در جهت تامین خواسته های آمریكا و كشورهای غربی گام برداشته و منافع دیگر كشورهای وابسته به صادرات نفت را نادیده گرفته است.

گفتنی است كه سعودی ها برای جبران كمبود نفت خریداری شده از جمهوری اسلامی ایران در بازارهای جهانی ظرفیت تولید خود را به بیش از 10 میلیون بشكه در روز رسانده و از این لحاظ روسیه را پشت سر گذاشته اند.

این اقدام حاكمان ریاض با كاهش قیمت نفت در ماه های اخیر، منافع اقتصادی و درآمدهای روسیه را كه نیمی از آن از طریق صادرات نفت و گاز تامین می شود متاثر كرده و به واسطه همراهی تنگاتنگ عربستان با كشورهای غربی برای كنترل بازار انرژی، موجبات نارضایتی روس ها را فراهم آورده است.

و اما موضوع تحولات اخیر در سوریه مهمترین عرصه تقابل ریاض و مسكو در سال های اخیر بوده كه به واسطه اهمیت و گسترش ابعاد آن تقابل روسیه و عربستان را به صورت عینی تری نمودار ساخته است.

** سوریه؛ جدی ترین عرصه تقابل عملی روسیه و عربستان سعودی

...................................................................................

نزدیك به 16 ماه از آغاز ناآرامی ها در سوریه می گذرد و در ماه های اخیر عرصه تحولات داخلی این كشور از جمله مهمترین كانون های توجه رسانه ها، سازمان ها و كنش گران منطقه ای و بین المللی بوده است.

در جریان این ناآرامی ها، ریاض از جمله مهمترین حامیان منطقه ای شورشیان مسلح سوریه بوده و به صورت آشكار با هدف سرنگونی دولت 'بشار اسد' رییس جمهور كنونی این كشور همسو با جبهه ضد سوری غربی ها، در كنار كشورهایی چون تركیه و قطر رهبری ائتلاف منطقه ای علیه دولت سوریه را بر عهده داشته است.

در مقابل، روسیه در مدت زمان اخیر به عنوان مهمترین حامی بین المللی بشار اسد تلاش داشته تا از حداكثر پتانسیل های دیپلماتیك موجود برای پایان دادن به ناآرامی ها در سوریه و ارایه راه حل های سیاسی برای حل اختلافات موجود میان دولت و مخالفان بهره جوید.

با توجه به پافشاری سعودی ها بر لزوم كناره گیری بشار اسد، تحولات سوریه مهمترین بستر تقابل در رویكردهای سیاسی و دیپلماتیك مسكو و ریاض بوده و به باور بسیاری از ناظران موجب شده تا نشانگانی از تنش در روابط سرد دو كشور نمودار گردد.

از دید بسیاری از تحلیل گران روابط بین المللی، رویارویی مسكو و ریاض در عرصه سوریه را بایستی در سطحی كلان تر و در چارچوب تعارض راهبردهای منطقه ای و جهانی روسیه و عربستان سعودی مورد تحلیل و بررسی قرار داد.

روسیه با سودای فراهم آوردن زمینه های تجدید حیات امپراتوری گذشته زیر نگین حاكمان كرملین به تغییر ساختارهای موجود نظام بین المللی و سازوكارهای منطقه ای می اندیشد و در مقابل حكومت عربستان سعودی به عنوان نماد محافظه كاری منطقه ای، تثبیت وضعیت مطلوب موجود را در گروی همكاری گسترده و همراهی بیشینه با غرب به رهبری آمریكا تعریف كرده است.

از دید حاكمان ریاض حكومت سوریه كه به عنوان شریك راهبردی ایران و حامی اصلی گروه های جهادی مانند حزب الله لبنان یا حماس شناخته می شود به هیچ وجه نمی تواند در دل جهان عرب تامین كننده نقطه نظرات سعودی ها باشد و از این رو محكوم به سقوط و جایگزین شدن با حكومتی همراه و همسو با جبهه محافظه كاران منطقه انگاشته می شود.

از سویی دیگر شراكت راهبردی مسكو با دمشق تاكنون به عنوان مولفه ای مهم در خنثی شدن فشارهای بین المللی بر دولت اسد عمل كرده و در این زمینه موجبات ناكامی سعودی ها را فراهم ساخته است.

از این رو روس ها با خاطر نشان ساختن نگرانی خود از سركوب شیعیان و نقض حقوق بشر در عربستان سعودی به فرصت جویی دیپلماتیك در برابر حریف خود در آوردگاه سوریه پرداخته و با انگشت نهادن بر نقطه نظر برخورد با مخالفان داخلی، رویكردهای خارجی و عملكرد داخلی حكومت سعودی را زیر سوال برده اند.

در مجموع با وجود پتانسیل های فراوان برای همكاری های گسترده تجاری، مالی و تكنولوژیك، سردی مفرط و كثرت نقاط متعارض دیدگاه ها و رویكردهای منطقه ای و جهانی، ویژگی بارز روابط روسیه و عربستان سعودی بوده است.

از این رو تنش های اخیر بر سر تحولات روسیه و به تبع آن مجادلات حقوق بشری را می توان مشتی از خروار تعارضات نهادینه بین مسكو و ریاض به شمار آورد.

تحقیق**م.م.ك**1358